Doktorgradsstudium på Ibsen og Lacan

Ibsen og friheten
Avhandlingen Frihetens dilemma. Ibsen med Lacan er en studie av fem av Ibsens nåtids-dramaer, Et dukkehjem (1879), Gengangere (1881), Rosmersholm (1886), Fruen fra havet (1889) og Hedda Gabler (1890). Hovedtittelen Frihetens dilemma spiller på tradisjonen for å oppfatte Ibsen som sosialt og politisk engasjert dikter forankret i en liberalistisk ideologi, og hensikten med avhandlingen er å problematisere forestillingen om frihet og frigjøring i dramaene. Med utgangspunkt i Jacques Lacans psykoanalyse stilles det spørsmål ved om frihet og frigjøring i Ibsens nåtidsdramaer i større grad dreier seg om en psykologisk-eksistensiell frigjøring enn om en sosial og politisk. Dernest er det spørsmål om hvordan den sosiale frigjøring er forbundet med en psykologisk- eksistensiell tematikk.



Frihet i Ibsens drama stilles i avhandlingen opp som en psykologisk-eksistensiell konflikt - et frihetens dilemma mellom en absolutt frihet fra de patriarkalske, sosiale strukturer, og en begrenset frihet underordnet de samme strukturer.

Med Gengangere som eksempel kan fru Alvings opprør mot samfunnets undertrykkende normer ses som et sosialt frigjøringsprosjekt. Men den frigjøringen hun er i ferd med å realisere når hun vil kvitte seg med hele arven etter kammerherre Alving, er en frigjøring som dreier seg om å bryte med de patriarkalske strukturer også i familierelasjonen. Hun antyder muligheten for en incestuøs relasjon mellom Osvald og Regine, og det etableres mot slutten av dramaet en mor-barn-relasjon mellom fru Alving og Osvald uten en faderlig instans.

Gjennom de fem kvinnelige hovedpersonene har Ibsen utforsket og fabulert over grensene for den psykologisk- eksistensielle friheten innenfor rammene av det borgerlige-kapitalistiske samfunn, og spekulert over om det er mulig med et samfunn basert på andre verdier enn de rådende patriarkalske - om det finnes en annen etikk enn den rådende patriarkalske etikk. Utopien om frihet ser i Ibsens nåtidsdrama ut til å ende enten i en akseptering av begrenset frihet innenfor de patriarkalske strukturer, eller i en psykologisk-eksistensiell pervertering utenfor.

---------------------

Intervju frå HVO-nytt 2-98:


Rekdal om Ibsen med Lacan
I fire år har har desse to mennene fylt livet hennar, yrke som helg, dagtid som kveldstid. Møt Anne Marie Rekdal om Ibsen og Lacan.

Av Heidrun A. D. Torbjørnson

Eg er spent på denne kvinna. Eg hugsar venner i parallellklassen på gymnaset som formeleg glødde av engasjement etter norsktimane med henne. Og ho er ei slik kvinne som får ein til å kjenne eit slags kvinnefellesskap med. Ei intellektuell, elegant og sjarmerande dame på eit smakfullt og ryddig kontor. Eine veggen er dekt av bokhyller med bøker frå golv til tak. På det opne, lyse skrivebordet er det valmuar i ein låg, ovale vase i same oransje farge som blomane, - eit womans toutch som vitnar om stil.

Ibsen
- Kvifor Ibsen?
- Eg kan ikkje seie kvifor det vart Ibsen. Det er eigentleg eit slags samanfall mellom teori og tekst. Eg har lært ein del om psyko-analyse, og eg kan hugse at eg syntest at noko verka fruktbart i forhold til Ibsen sine tekstar.
Undertittelen på avhandlinga syner at Rekdal har valt teoriane til den franske psykoanalytikaren Jaques Lacan som innfallsvinkel. - Når det vart Lacan og til dømes ikkje Freud, er det fordi teoriane til Lacan betre kan seie noko om problemstillinga eg finn interessant i dramatekstane og som gjeld den psykologiske og eksistensielle fridomen til mennesket. Eg prøvde med ei tekstanalyse av Hedda Gabler. Denne vart publisert og vakte interesse frå han som er rettleiaren min, Petter Aaflestad. Eg fekk dermed lyst til å fortsetje. Så det har berre laga seg slik sjølv på ein måte, det har aldri vorte bestemt, smiler Rekdal.

Fridom
Fridom er eit sentralt stikkord både i Lacan sin teori, i desse verka til Ibsen og i avhandlinga til Rekdal. Avhandling hennar har tittelen Frihetens dilemma med undertittelen Ibsen med Lacan. Med tittelen spelar ho på ein meir enn hundre år gammal tradisjon for å lese Ibsen som ein politisk og sosialt engasjert diktar forankra i ein liberalistisk ideologi. I samtida vart han forresten helst oppfatta som ein sosialist eller sosialdemokrat. - Men eg trur at dette er ei altfor snever oppfatning av den problemstillinga av fridom og frigjering som ein finn i Ibsen sine tekstar. - Ser ein tekstane i eit psykoanalytisk perspektiv, finn ein at fridom er brukt i saman-hengar som kan knytast til sosiale forhold, samtidig som det ligg i alle tekstane å vere fri frå dei faderlege instansane, det å trekkje seg tilbake frå det samfunnsmessige til det passive som symbiosen representerer. Ein finn at sosiale, ideologiske og subjektive, eksistensielle tema er knytte saman. Fridom er altså eit svært mangetydig omgrep.

Ibsens drama og Lacan
På same måten som greske drama, er Ibsen sine drama familiedrama. Det vil seie at dei tematiserer og problematiserer familien som institusjon . - Ibsen sine samtidsdrama som eg skriv om, Et dukkehjem, Gengangere, Rosmersholm, Fruen fra Havet og Hedda Gabler, er skrivne i ein periode då familien vert utsett for store samfunnsmessige endringar. Desse endringane verkar sjølvsagt inn på tilhøvet mellom hovudaktørane i familien. Og psyko-analysen har også fokusert på familiedramaet.
- Det sentrale tema her er den symbolske kastrasjonen som er Lacan sin variant av Freud sitt ødipuskompleks. Og det er no det byrjar å verte vanskeleg. Rekdal er veldig klar over det, og så godt ho kan freistar ho å gjere det heile enkelt og forståeleg: - Freud ser familien som ein ødipal struktur. Det vil seie at han ser på familien som eit tresidig forhold mellom mor, far og barn. Lacan flyttar vekta over på det tosidige mor-barn-forholdet, og han fokuserer på vekslinga mellom det tosidige (preødipale) og det tresidige (ødipale) forholdet.
- For Lacan dreier ødipuskomplekset seg om korleis vi som menneskelege subjekt vert til i det han kallar den symbolske kastrasjon.
- Den symbolske kastrasjonen…?
- Det er når barnet for alltid må gje opp å vere den som kan gje mora alt ho treng for å vere fullstendig, og i staden må verte eit språkleg subjekt underordna det patriarkalske språket og det Lacan kallar den symbolske orden.
Barnet må erstatte sin attrå etter den tapte mora med ein attrå knytt til språket. Det må akseptere at det er forbode å vende tilbake til den opphavlege symbiosen med det som er tapt. Det tapte er for alltid tapt, men mennesket ber med seg eit minne om ein opphavleg fylde og ei grunnleggjande erfaring av nyting, - om den absolutte fridomen. Men språket kan aldri uttrykkje den lengselen og den attråen som ein ber i seg etter det tosidige forholdet med mora.
- Mennesket må heile tida velje mellom å vere eit subjekt og leve med eit konstant tap, seier Rekdal.

Den absolutte fridom og fridomens dilemma
- Du snakkar om den absolutte fridomen -
- Den absolutte fridommen er å vere friteken frå dei samfunnsmessige, regulerande, språklege strukturane, forklarar Rekdal. - Skal vi eksistere som subjekt, må vi leve med ein avgrensa fridom. I det ligg fridomens dilemma på det subjektive, psykologiske plan. Det er dette eksistensielle perspektivet eg meiner vert tematisert i Ibsen sine drama.
Og det er her litteraturvitaren har noko å seie:
- Gjennom dei fem kvinnelege hovud-personane har Ibsen utforska og fabulert over grensene for den individuelle og eksistensielle fridomen i det kapitalistiske, borgarlege samfunnet og spekulert over om det er mogleg med eit samfunn basert på andre verdiar enn dei rådande patriarkalske, - om det finst ein annan etikk enn den rådande patriarkalske etikk. I den fabuleringa er det hovudpersonane står i ein eksistensiell, tragisk konflikt, - konflikten mellom den patriarkalske Lova og draumen om det tapte som for all tid er tapt; fridomens dilemma.

Eit døme
- Vi kan sjå litt på Gengangere. Slik ein tradisjonelt har sett det, handlar dette dramaet om fru Alvings opprør mot undertrykkjande normer. Ho vil frigjere seg ved å kvitte seg med "gengangerne": "Det er alleslags gamle afdøde meninger og alskens gammel afdød tro og sligt noget." Men den frigjerings-prosessen ho er i ferd med å realisere, er ei frigjering som i større grad gjeld det subjektive og ikkje det sosiale. Ho vil kvitte seg med arven etter kammerherre Alving, som døydde ti år før dramahandlinga tek til. No skal ho til å innvie barneheimen som skal heite "Kaptejn Alvings minne". Der har ho plassert heile pengearven etter den døde ektemannen som levde heile sitt vaksne liv som eit forfylla amoralsk vrak på kammeret på Rosenvold. Ho vil kvitte seg med alt som kan minne om fortida, men fortida går att. Kammerherre Alving etterlet seg to barn: Den uekte dottera Regine som han hadde med hushjelpa, og sonen Osvald, som han hadde med Helene Alving. For å løyne for Osvald kva slags far han hadde, sende fru Alving guten bort då han var liten. No vil ho at Osvald skal ha "alt" frå henne: "Osvald skal ha alt fra mig, skal han!". Ho søkjer å etablere ein tosidig mor-barn-relasjon der det berre er henne og "min gutt". Og ho får det nesten slik ho vil. Så brenn ironisk nok barneheimen - og dermed alt som kan minne om ein farsinstans. Fru Alving lukkast med å etablere ein tosidig relasjon, det vil seie den fulle (absolutte) fridomen, som er å vere fanga i ein tosidig mor-barn-relasjon. Og i siste scene er vi vitne til Osvald sitt språklege og mentale samanbrot, merkt av ei manglande installering av det Lacan kallar Fadernamnet, eller dei språklege strukturane.
Det patriarkatet fru Alving og fleire av Ibsen-kvinnene gjer opprør mot, er eit sosialt og familiært system der Fadernamnet og hans funksjon allereie er redusert til ein formalitet. Men det sosiale frigjeringsprosjektet rasar saman parallelt med den subjektive vendinga mot den tosidige relasjonen (det feminine) og den absolutte fridomen. Samfunnskritikken og det sosiale opprøret er med andre ord voven inn i den subjektive, psykologiske tematikken.

Fantasien
Med utgangspunkt i Lacan sine teoriar, har Rekdal også kunne fange kunst- og kunstnartematikken som eit anna sentralt tema i forfattarskapen. - Fantasien, som er det sentrale elementet i kunsten, er også det berande elementet i den politiske ideologien. Fantasiane har som element i den politiske ideologien ein stabiliserande, tildekkjande funksjon. Tek fantasiane overhand, endar vi i galskap slik Ellida Wangel i Fruen fra Havet held på å gjere. Fantasien kan også vere utgangspunkt for å skape kunst slik Ibsen gjer. Derfor er Ibsen sine samtidsdrama også refleksjonar over kunsten sin funksjon, meiner Rekdal.

Om nytta av å forske på Ibsen
-- Og kva har du kome fram til?
- Hadde litteraturvitskapen vore slik at ein kunne ha sagt kva ein har funne ut, så hadde det vore ganske enkelt, ler Rekdal og fortel at slik er ikkje litteraturvitskapen. Det er vanskeleg å redusere ein tekst til ei meining. Teksten har mange tydingar, og litteraturvitskapen går på oppdagingsferd i tekstane med ulike teoriar. - Noko har lege og ligg der som denne teorien får fram.
- Kva er så nytten av ei slik avhandling dersom ein skal snakke om nytteverdi?
Svaret og forklaringa kjem momentant: - Eg meiner at det er svært "nyttig" for det norske samfunn å forske på Ibsen dersom målsetjinga er å oppretthalde skinet av at vi er ein kulturnasjon, og at Ibsen er den mest kjende dramatikaren i verda etter Shakespeare. Det er også nyttig med tanke på alle dei som skal formidle Ibsen til unge menneske slik at dei kanskje kan finne nye innfallsvinklar til Ibsen som er pliktlesnad for alle som er innom den norske skulen, seier Rekdal og peiker tilbake på si eiga erfaring som lærar i den vidaregåande skulen: - Lærarar har dei siste åra hatt lite inspirasjon å hente til dømes i norske tidsskrift og litterære publikasjonar som kunne gje til nye innfallsvinklar til Ibsen sine drama. Ein har i stor grad tygd drøv på forståings- og lesemåtar frå 50-60-talet som mange, inkludert meg sjølv, opplevde som antikverte og nokså trøyttande repetisjonar. Det vart for meg meiningslause lesemåtar, og eg opplevde at elevane mine òg syntest det.
Men på 90-talet byrja det å skje noko også innanfor dette forskingsfeltet med etablering av Ibsen-senteret i 1993 som eit forskingssenter under Universitetet i Oslo, og i år vart den første dr.art.-graden på tjue år avlagt ved Universitetet i Oslo. - Det er i alle fall tre til som no er på veg til å fullføre avhandlingane sine. Det store spørsmålet er sjølvsagt om litteraturvitskapen i dag har vorte så vanskeleg tilgjengeleg at den ikkje lenger er i stand til å kommunisere med andre enn seg sjølv, seier Rekdal, som legg til at avhandlinga hennar er skriven slik at ho kan lesast av dei som ikkje "kan" Lacan. - Ikkje slik å forstå at kven som helst kan lese avhandlinga, men det som står der, vil kunne vere forståeleg. Eg har prøvd å skrive ho på ein pedagogisk måte, smiler Rekdal.

Eit fridomens dilemma etter Ibsen med Lacan?
Avhandlinga hennar skal vere ferdig i løpet av september. Då har ho arbeidd med henne sidan februar 1995. Ved sidan av har Rekdal også undervist i litterære og didaktiske emne, rettleidd i arbeid med semesteroppgåver og retta eksamensoppgåver til 2-300 studentar. Eg vert litt nyfiken på om ho har fått lest nokre andre bøker når ho arbeider så intenst med eit slikt prosjekt. Ho ler: - Korleis visste du det? Ho har nok lest tvilen i spørsmålet mitt:- Huff, det er nesten flaut, men eg har faktisk ikkje det. Eg har prøvd, men tankane har flytta seg vekk ifrå teksten berre etter to linjer. Venner har kome med bøker som dei ønskjer at eg skal lese slik at me kan diskutere dei, men eg har berre måtte levert dei ulesne tilbake.
- Er du ikkje redd for at det vil verte eit enormt tomrom når du er ferdig?
- Jau, og eg har allereie lagt planar om kva eg skal fylle tida mi med, smiler ho løyndomsfullt.